ABD’nin nükleer mutabakattan tek taraflı çekilerek yürürlüğe koyduğu geniş çaplı yaptırımlar, İran’da ekonomik meseleleri derinleştirdi.
TEDBİR ALINMASI BEKLENİYOR
Tahran idaresi, ABD’nin tek taraflı adımlarına karşı Avrupa’nın gerekli tedbirleri almasını beklediğini belirti.
PETROL VE GÜÇ TİCARETİNE DARBE
ABD Lideri Donald Trump’ın, Kapsamlı Ortak Hareket Planı (KOEP) olarak isimlendirilen nükleer mutabakattan çekilme kararının akabinde açıkladığı ambargolar geçen yıl 7 Ağustos ve 5 Kasım olmak üzere iki etapla devreye girdi. ABD, birinci evre yaptırımlarla İran’ın dolar, altın ve kıymetli madenlere erişimini yasaklarken, bu ülkenin çelik, kömür, alüminyum ticareti ile otomotiv ve sivil havacılık bölümlerini de maksat aldı. 5 Kasım’da getirilen ikinci evre yaptırımlarla da Tahran’ın petrol ve güç ticareti darbe aldı.
İRAN’IN PETROL İHRACATI YÜZDE 82 AZALDI
Venezuela ve Suudi Arabistan’ın akabinde Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütünde (OPEC) en büyük üçüncü petrol rezervine sahip İran, dünyada Kanada’nın akabinde en büyük dördüncü büyük petrol rezervine sahip ülke pozisyonunda.
İran Petrol Bakanlığının istatistiklerine nazaran, ABD anlaşmadan ayrılmadan evvel ülke Nisan 2018’de günlük 2,8 milyon varil ham petrol ve kondensat ihracat ediyordu. İran’ın ihracat ölçüsü üçüncü ülkelerin bilgilerine nazaran, bu yıl eylül ayına gelindiğinde günlük 500 bin varilin altına indi.
Buna nazaran, Tahran’ın petrol ihracatının, yaptırımlardan sonra günlük 2,3 milyon varil kayıpla yüzde 82 düştüğü beliritldi.
”BASKILAR DEVAM EDECEK”
ABD’nin İran Özel Temsilcisi Brian Hook, petrol yaptırımları nedeniyle İran’ın bu daldaki gelirinin azaldığını belirterek, “Sadece petrol yaptırımları İran rejimini yıllık 50 milyar dolar gelirden yoksun bırakacak. Baskılar devam edecek ve bu baskılar İran rejimi için sürdürülebilir değil.” sözlerini kullandı.
ÇİN İRAN’DAN PETROL SEVİKATLARIINI AZALTTI
Tahran’ın en büyük iki müşterisi Hindistan ve Çin’in yaptırımlardan sonra İran’dan petrol ithalatı önemli oranda azaldı. İran, bilhassa Çin’e petrol ihraç etmeye devam ediyor fakat petrol sevkiyatlarını zımnî tutuyor. Bu yüzden İran’ın petrol ihracat sayıları net formda tespit edilemiyor. Çin Genel Gümrük Yönetiminin bilgilerine nazaran, ABD mutabakattan çekilmeden evvelki süreçte İran’dan günlük yaklaşık 800 bin varil ham petrol ithal eden Çinli şirketler, bu yılın eylül ayında 250 bin varil petrol ithal etti.
Hindistan’ın ise İran’dan az ölçüde petrol almaya devam ettiği sanılıyor. AB ülkeleri ile Japonya ve Güney Kore üzere ülkeler her ne kadar yaptırımlara karşı olsa da ABD’nin tehditleri sonucu petrol sevkiyatlarını büsbütün durdurdu.
İRAN PARA ÜNİTESİNİN PAHASI KAYBOLDU
Geçen yıl mayıs ayında özgür piyasada 6 bin 500 tümen düzeylerinde olan 1 ABD doları yeniden geçen yıl eylül ayında 19 bin tümene kadar yükseldi. Daha sonra tümen karşısında tekrar düşüşe geçen dolar kuru 11 bin 300 tümen düzeylerine kadar geldi. Buna nazaran, İran para ünitesi bu süreçte dolar karşısında yüzde 73 paha kaybetti ancak büyük kıymet kayıpları eskiye oranla azaldı.
İran ekonomisindeki kriz sadece ulusal paranın dolar karşında paha kaybıyla sonlu kalmadı. Para ünitesinde yaşanan kıymet kaybı dış ticareti zora sokarken enflasyonun yükselmesine ve iktisadın daralmasına neden oldu.
İran Merkez Bankasının datalarına nazaran, İran iktisadında nükleer muahedenin devreye girdiği 2016’da yüzde 12,5, 2017’de ise yüzde 3,7 büyüme gerçekleştirdi. 2018’de ise iktisat yüzde 3,9 küçüldü. Memleketler arası Para Fonu (IMF), Dünya Ekonomik Görünümü raporunda İran ekonomisindeki daralmanın bu yıl yüzde 9,5’e çıkacağını açıkladı.
Ülkede enflasyon, 2016’da nükleer muahedenin yürürlüğe girerek yaptırımların kaldırıldığı devirde 26 yıl ortadan sonra birinci sefer yüzde 9’a geriledi. ABD’nin geçen yıl mutabakattan çekilerek yaptırımlar uygulamasıyla ise enflasyon yüzde 52,1’e kadar çıktı. İran İstatistik Merkezinin bilgilerine nazaran, eylül ayına gelindiğinde son bir yıllık enflasyon yüzde 42 oldu. Enflasyonun denetim edilememesi alım gücünü direkt etkiledi. İran’da bu yıl 1 milyon 516 bin tümen olarak belirlenen taban fiyat, ABD mutabakattan çekilmeden evvelki süreçte dolar bazında yaklaşık 200 dolara eşitken kelam konusu sayı bugün prestijiyle özgür piyasa kuruna nazaran 134 dolara gerilemiş durumda.
AVRUPA ÜLKELERİ BEKLENTİLERİ KARŞILAMADI
Nükleer muahedenin Avrupalı tarafları Almanya, Fransa ve İngiltere’nin İran’la ticareti kolaylaştırmak ve Avrupalı şirketleri ABD’nin yaptırımlarından korumak için yılbaşında kurdukları AB takviyeli Instex isimli ödeme düzeneğinin yalnızca besin ve ilaç ticaretini kapsaması İran’ın reaksiyonunu çekti. Petrol ve bağlı eserleri kapsamayan Instex ise hala devreye girmedi.
Avrupa’yı ABD’nin İran aleyhindeki adımlarına karşı etkisiz kalmakla eleştiren Tahran idaresi, anlaşmanın tarafı BM Güvenlik Kurulu üyeleri ve Almanya’dan mutabakatın korunmasını istedi lakin beklentisi karşılanmadı. Bunun üzerine Tahran idaresi, 8 Mayıs’ta muahedenin taraflarının İran’ın çıkarlarını koruyacak adımlar atana kadar iki aylık müddetlerle mutabakattaki taahhütlerini azaltma sürecine gideceğini açıkladı.
İRAN’IN NÜKLEER MUTABAKATTAKİ TAAHHÜTLERİNİ AZALTMA SÜRECİ
İran, bu kapsamda mutabakatta belirtilen uranyum stok ölçüsünü 1 Temmuz’da, zenginleştirilmiş uranyum limitini ise 8 Temmuz’da aştığını duyurdu. Tahran idaresi, 7 Eylül’de mutabakattaki taahhütlerini azaltma kararının üçüncü adımı olarak uranyumu yüzde 20’den fazla zenginleştirme kapasitesine sahip gelişmiş santrifüjler kullanacaklarını açıkladı.
Uranyumu yüzde 20 saflıkla zenginleştirmek nükleer bomba üretimi için gerekli yüzde 90 saflıkta parçalanabilir uranyuma ulaşmak için değerli bir eşik kabul ediliyor. İran, nükleer muahedenin Avrupalı taraflarının ABD yaptırımlarına karşı petrol satışına imkan sağlayamaması halinde kasım ayının birinci haftasında mutabakattaki taahhütlerini azaltmada dördüncü adımı atmayı planlıyor.
